Choroby tarczycy i ich wpływ na wysiłek fizyczny

Tarczyca jest położonym na szyi, istotnym w ludzkim organizmie gruczołem wydzielania wewnętrznego. Produkowane przez nią hormony (trójjodotyronina T3 i tyroksyna T4) działają najbardziej różnokierunkowo spośród wszystkich znanych hormonów. Hormony tarczycy (dalej zwane HT) są potrzebne do prawidłowego różnicowania i rozwoju wielu tkanek, przede wszystkim do rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, wzrostu kości i prawidłowego przebiegu dojrzewania płciowego. Ponadto stymulują termogenezę i regulację metabolizmu poprzez wpływ na przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów.

Do prawidłowego działania tarczycy konieczny jest prawidłowy dowóz jodu, a jego dzienne zapotrzebowanie zależy od wieku i sytuacji fizjologicznej (np. wzrasta w czasie ciąży). Komórki C tarczycy produkują kalcytoninę, która wpływa na gospodarkę wapniowo-fosforanową. Ten aspekt działania gruczołu zostanie pominięty w artykule.

Na regulację czynności tarczycy wpływają hormony przysadki – tyreotropina (TSH) i podwzgórza – tyreoliberyna (TRH), które pozostają wraz z T3 i T4 w ujemnym sprzężeniu zwrotnym. Oznacza to, że TRH pobudza wydzielanie TSH, które z kolei stymuluje tarczycę do produkcji wydzielania T3 i T4. Po dostaniu się do krążenia T3 i T4 hamują wydzielanie TSH i TRH. Co istotne, tarczyca wydziela głównie T4, która po wydzieleniu do krwi poprzez utratę jednej cząsteczki jodu staje się T3. To właśnie trójjodotyronina wywiera najistotniejsze działanie na wszystkie tkanki organizmu.

Choroby tarczycy i ich wpływ na wysiłek fizyczny

W związku z szerokim zakresem działania HT, zaburzenie ich produkcji i wydzielania niosą ze sobą poważne skutki dla całego organizmu.  Zarówno ich niedobór, jak i nadmiar, skutkują gorszą tolerancją wysiłku fizycznego.

Niedoczynność tarczycy

Terminem tym określa się niedostateczne wydzielanie HT i skutki ich niedoboru. Najczęstszą  przyczyną tego stanu są zapalenia tego gruczołu (głównie autoimmunologiczne typu Hashimoto). Inne przyczyny to całkowite lub częściowe usunięcie tarczycy, rzadziej niedobór jodu. Niedoczynność tarczycy może powstawać wskutek przyjmowania niektórych leków (np. amiodaron, związki litu).

Wśród objawów mogą pojawić się: osłabienie, senność, zaburzenia pamięci, przyrost masy ciała i zaparcia. Często występuje stałe uczucie chłodu, skóra staje się sucha i zimna, a włosy łatwo się łamią. U kobiet ponadto występują zaburzenia miesiączkowania, a u mężczyzn osłabienie libido i niekiedy zaburzenia wzwodu.

Głównym czynnikiem pogarszającym wydolność fizyczną w niedoczynności tarczycy wydaje się być upośledzenie czynności układu krążenia w skutek zwolnienia czynności serca i zmniejszenia jego kurczliwości. Niewystarczający przepływ krwi przez mięśnie szkieletowe pogarsza zdolności wysiłkowe poprzez zmniejszenie dostaw tlenu, a gorsza wytrzymałość jest rezultatem zbyt małego dopływu substancji odżywczych. W rezultacie wysiłek opiera się w większym stopniu na glikogenie mięśniowym. Dodatkowo, zmniejszenie mobilizacji wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej i w konsekwencji ich niskie poziomy we krwi skutkują mniejszą dostępnością lipidów dla pracujących mięśni.

Nie bez znaczenia dla zdolności prowadzenia wysiłku fizycznego jest również towarzysząca niedoczynności tarczycy anemia, która może być skutkiem upośledzenia syntezy hemoglobiny, niedoboru żelaza i kwasu foliowego (w wyniku ich gorszego wchłaniania w jelitach).

Nadczynność tarczycy

Występuje, gdy ilość HT przekracza aktualne zapotrzebowanie organizmu. Do głównych przyczyn tego schorzenia należą choroba Gravesa-Basedowa (organizm produkuje niewłaściwe przeciwciała naśladujące działanie TSH i pobudzające tarczycę do produkcji HT) i wole guzkowe toksyczne (w tarczycy powstaje niepodlegający kontroli guzek lub guzki, które produkują HT). Do innych przyczyn zalicza się nadmierne wydzielania TSH w gruczolaku przysadki, a także przedawkowanie HT.

Objawy nadczynności tarczycy są bardzo charakterystyczne, często przeciwstawne do objawów niedoczynności. Występują: drażliwość, nadaktywność ruchowa, bezsenność, biegunka, utrata masy ciała pomimo zwiększonego apetytu. Skóra staje się ciepła i wilgotna, pogarsza się tolerancja gorąca. Zdarza się kołatania serca. Analogicznie do niedoczynności występują natomiast zaburzenia miesiączkowania u kobiet , a także obniżenie libido i zaburzenia wzwodu u mężczyzn. Może towarzyszyć powiększenie tarczycy zwane wolem.

Jak już wcześniej wspomniałem również w nadczynności tarczycy zdolności wysiłkowe są znacznie obniżone. To wynik upośledzenia wielu procesów. Choć układ krążenia wydaje się być bardziej wspomagany w tym schorzeniu, to wyższe tętno spoczynkowe skutkuje mniejszą rezerwą wysiłkową. W nadczynności tarczycy zachodzą też biochemiczne zmiany w metabolizmie węglowodanów, które poprzez promocję rozkładu glukozy mogą odpowiadać za to uzależnienie od glikogenu mięśniowego (taki sam skutek jak w niedoczynności, tylko inny mechanizm). Ponadto kataboliczne działanie HT powoduje utratę masy ciała, co pomimo początkowych korzyści ostatecznie daje upośledzenie całego aparatu ruchu poprzez spadek ilości masy mięśniowej. Nie bez znaczenia jest również upośledzona termoregulacja i nadmierna potliwość, które skutkują gorszą tolerancją wysokich temperatur, ryzykiem przegrzania i szybkiego odwodnienia.

Wysiłek a tarczyca

Wpływ wysiłku fizycznego na  homeostazę tarczycy został w pewnym stopniu poznany. Spadek ilości HT może przybierać różne nasilenie w zależności od rodzaju i długości wysiłku, wieku i płci sportowca. Postaram się przeanalizować poszczególne warianty i sytuacje.

Badania są zgodne, że długie, intensywne biegi (zawody >21km), a także wysiłki o średniej intensywności powtarzane przez kilka kolejnych dni prowadzą do niepatologicznego, przemijającego spadku ilości HT. Sytuacja taka, w zależności od przygotowania organizmu, może trwać od 24 do 72 godzin, dopiero po tym czasie ponownie uzyskuje się poziom hormonów równy do wyjściowego.

Porównanie umiarkowanych wysiłków (60-65% VO2max) do sesji interwałowych na poziomie 100%VO2max wykazało znacząco dłużej trwające zmiany (w postaci obniżonych wartości HT) w przypadku intensywnych wysiłków interwałowych. Pokrywa się to z powszechnym przekonaniem, że wysiłki maksymalne i submaksymalne wymagają dłuższej regeneracji.

W przypadku młodych sportowców wpływ wysiłku na gospodarkę hormonalną tarczycy wydaje się istotniejszy. Obniżenie ilości HT może skutkować poważnymi konsekwencjami w postaci zaburzeń wzrostu czy nieprawidłowego dojrzewania płciowego. Jednak nawet u dzieci intensywne treningi mogą pozostać bez wpływu na tarczycę, jeśli zachowany jest prawidłowy bilans kaloryczny.

Wyniki badań sugerują, że zmiany w poziomie HT mogą wynikać nie tylko z intensywności czy długości przeprowadzanych wysiłków, ale przede wszystkim z towarzyszących im niedoborów kalorycznych. O tym jednak w następnym akapicie.

Wpływ diety na tarczycę

Zmiany poziomu HT wywołane dietą występują zarówno przy nadmiernym, jak i niedostatecznym spożyciu kalorii. Zbyt duża ich ilość prowadzi do wzrostu poziomu HT, co może stanowić ważną fizjologiczną adaptację w czasie dostatku kalorii. Z kolei dieta bardzo uboga w kalorie, zwłaszcza te pochodzące z węglowodanów, daje w rezultacie obniżenie ilości HT. Efekt ten potęgowany jest, gdy restrykcyjnej diecie towarzyszy nadmierny wysiłek fizyczny. Połączenie tych dwóch składowych skutkuje znacznym podniesieniem poziomu hormonu stresu – kortyzolu – którego nadmierna ilość działa destrukcyjnie na organizm, w tym na gospodarkę HT poprzez hamowanie obwodowej konwersji T4 do T3. Takie postępowanie jest więc krótką do drogą do obniżenia sprawności, złego samopoczucia i przetrenowania.

Podsumowanie

Tarczyca jest ważnym organem ludzkiego ciała, jej prawidłowe funkcjonowanie powinno być punktem zainteresowania każdej osoby dbającej o swoją sprawność i zdrowie. Szczególną uwagę muszą jej poświęcić osoby chcące współzawodniczyć i poprawiać swoje wyniki w sporcie, gdyż nieprawidłowe jej funkcjonowanie spowodowane czy to chorobami, czy niewłaściwym treningiem i dietą mogą w znaczącym stopniu wpływać na osiągane rezultaty.

Zarówno niedoczynność jak i nadczynność tarczycy powinny być leczone u lekarza ogólnego lub endokrynologa, który w zależności od schorzenia dobierze terapię pozwalającą przywrócić fizjologiczne wartości HT. Dlatego jeśli zauważysz u siebie symptomy mogące wskazywać na schorzenie tarczycy, udaj się do jednego z wymienionych wyżej specjalistów. Zanim się na to zdecydujesz, zrób sobie kilka dni wolnego od ćwiczeń i zastanów się, czy obserwowane zmiany nie są wtórne do Twojego postępowania (zbyt restrykcyjna lub zbyt obfita dieta, przetrenowanie, mała ilość snu, nadmierny stres). Być może pozwoli to uniknąć niepotrzebnej wizyty.

A oto kilka zasad które pozwolą uniknąć negatywnego wpływu treningu i diety na tarczycę:

1. Trenuj mniej, a mądrzej – zmniejszenie częstotliwości treningów nie zawsze oznacza obniżenie sprawności. Zwłaszcza trening o wysokiej intensywności powinien być ograniczony do 2 – 3 sesji w tygodniu. W swoich treningach postaw więc na jakość, nie na ilość.
2. Odpoczywaj właściwie – najważniejszym czynnikiem w tej dziedzinie wydaje się być zdrowy sen. Zadbaj o odpowiednią jego długość i jakość. Zaburzenia snu mogą również wynikać z przetrenowania – patrz pkt.1.
3. Spróbuj czegoś innego – zamiana jednego z intensywnych treningów na coś, czego nigdy wcześniej nie próbowałeś, może pomóc przełamać rutynę i zrelaksować się. Kolejny ciężki trening zamiast zbliżyć do upragnionej sylwetki i poprawy rezultatów, może prowadzić jedynie do nadmiernego obciążenia organizmu, wzrostu poziomu kortyzolu, i paradoksalnie zwiększenia masy ciała. Regularny trening jogi lub stretchingu może skutecznie obniżyć poziom kortyzolu i pomóc w osiągnięciu zamierzonych celów.
4. Wrzuć węglowodany na ruszt – zmniejszenie ilości węglowodanów jest popularną drogą do zrzucenia zbędnych kilogramów. Rzeczywiście ich ograniczenie często skutkuje utratą masy ciała. Jednak w połączeniu z intensywnym treningiem unikanie węglowodanów wydaje się marnym pomysłem, czego mam nadzieję dowiodłem w tekście powyżej. Jeśli więc regularnie wykonujesz ćwiczenia o dużej intensywności i chcesz uniknąć problemów z przetrenowaniem, nie omijaj w swojej diecie węglowodanów, zwłaszcza w czasie okołotreningowym.

Kluczem do właściwego funkcjonowania tarczycy jest więc znalezienie złotego środka. Mądry trening, właściwa dieta i wsłuchanie się w swój organizm pozwolą na osiąganie dobrych rezultatów i zachowanie pełnego zdrowia. Świadomość wpływu tarczycy na wysiłek fizyczny pozwala na szybkie reagowanie w przypadku niepokojących zmian i szukanie drogi do powrotu równowagi. Taka wiedza przyda się każdemu, zwłaszcza aktywnie uprawiającym sport.